เอวญฺหิ สติ สุปินสฺส อภาโวว อาปชฺชติ? น อภาโว ฯ กสฺมา? ยสฺมา กปิมิทฺธปเรโต ปสฺสติฯ วุตฺตํ เหตํ – ‘‘กปิมิทฺธปเรโต โข, มหาราช, สุปินํ ปสฺสตี’’ติ (มิ. ป. 5.3.5)ฯ ‘กปิมิทฺธปเรโต’ติ มกฺกฏนิทฺทาย ยุตฺโตฯ ยถา หิ มกฺกฏสฺส นิทฺทา ลหุปริวตฺตา โหติ, เอวํ ยา นิทฺทา ปุนปฺปุนํ กุสลาทิจิตฺตโวกิณฺณตฺตา ลหุปริวตฺตา; ยสฺสา ปวตฺติยํ ปุนปฺปุนํ ภวงฺคโต อุตฺตรณํ โหติ, ตาย ยุตฺโต สุปินํ ปสฺสติฯ เตนายํ สุปิโน กุสโลปิ โหติ อกุสโลปิ อพฺยากโตปิ 386ฯ ตตฺถ สุปินนฺเต เจติยวนฺทนธมฺมสฺสวนธมฺมเทสนาทีนิ กโรนฺตสฺส กุสโล, ปาณาติปาตาทีนิ กโรนฺตสฺส อกุสโล, ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺโต อาวชฺชนตทารมฺมณกฺขเณ อพฺยากโตติ เวทิตพฺโพฯ สุปิเนเนว ‘ทิฏฺฐํ วิย เม, สุตํ วิย เม’ติ กถนกาเลปิ อพฺยากโตเยวฯ

กิํ ปน สุปิเน กตํ กุสลากุสลํ กมฺมํ สวิปากํ อวิปากนฺติ? สวิปากํ; ทุพฺพลตฺตา ปน ปฏิสนฺธิํ อากฑฺฒิตุํ น สกฺโกติ, ทินฺนาย อญฺญกมฺเมน ปฏิสนฺธิยา ปวตฺเต เวทนียํ โหติฯ

เอวํ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญาติ ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ น เหตฺวฏฺโฐ ยาถาวฏฺโฐฯ ตํ ยาถาวฏฺฐํ วตฺถุํ วิภาเวตีติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนาฯ ตถา ปญฺจนฺนํ วิญฺญาณานํ อเหตุกฏฺโฐ, ชราภิภูตฏฺโฐ, น สุปินํ ปสฺสนฏฺโฐ, ยาถาวฏฺโฐฯ ตํ ยาถาวฏฺฐํ วตฺถุํ วิภาเวตีติ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนาฯ อิติ ยา เหฏฺฐา ‘‘ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญา’’ติ มาติกาย นิกฺขิตฺตา, สา เอวํ ยาถาวกวตฺถุวิภาวนา ปญฺญาติ เวทิตพฺพาฯ ตสฺสา เอว จ วเสน เอวํ เอกวิเธน ญาณวตฺถูติ เอวํ เอเกกโกฏฺฐาเสน ญาณคณนา เอเกน วา อากาเรน ญาณปริจฺเฉโท โหติฯ

เอกกนิทฺเทสวณฺณนาฯ

(2.) ทุกนิทฺเทสวณฺณนา

[767] ทุวิเธน ญาณวตฺถุนิทฺเทเส จตูสุ ภูมีสุ กุสเลติ เสกฺขปุถุชฺชนานํ จตุภูมกกุสลปญฺญาฯ